اعتیاد به بازی‌های ویدئویی در نوجوانان
چالشی بزرگ در دوران کوید-19 و پس از آن
بازی‌های ویدئویی سرگرمی‌های جذابی هستند که در تمامی دنیا و فرهنگ‌ها محبوبیت بالایی دارند و طیف وسیعی از افراد از کودکان خردسال تا افراد بزرگسال جزء دوستداران این نوع از سرگرمی هستند. متاسفانه در ایران آمار دقیقی از میزان شیوع استفاده از این بازی‌ها اعلام نشده است اما در تمامی پژوهش‌ها در جهان تائید میکنند که در سال‌های اخیر و به خصوص در دوران بیماری کروناو قرنطینه‌سازی ناشی از آن میزان استفاده از اینترنت و بازی‌های کامپیوتری به خصوص بازی‌های آنلاین افزایش چشمگیری داشته است.در سال‌های اخیر، تلفن هوشمند از رایانه و کنسول بازی به عنوان رایج‌ترین دستگاه بازی، پیشی گرفته و در حال حاضر بازی های ویدئویی در برنامه‌ها و رسانه‌های اجتماعی در دسترس هستن. بعلاوه،بازی‌های نقش آفرینی آنلاین چندنفره (MMORPG) همچنان محبوبیت بی‌نظیری دارن و هر روز بازی هایی مانند League of Legends ، World of Warcraft ، Fortnite، Final Fantasy و The Elder Scrolls Online میلیون‌ها گیمر رو به دنیای مجازی خودشون جذب میکنند. حدود ۱۶۰ میلیون آمریکایی روزانه MMORPG و سایر بازی های آنلاین رو بازی میکنند.طی پژوهش‌های علمی اخیری که در که در مورد بازی‌های ویدئویی آنلاین و افلاین صورت گرفته است آنها میتوانند بسیار مفید باشند.بازی‌های ویدئویی در ژانرهای متفاوت میتوانند بسیاری از حوزه‌های ذهنی را مانند تفکر و هوش انتزاعی، حل مسئله، خلاقیت، سرعت پردازش و عمل، عملکرد تیمی، توانایی رقابت و بسیاری دیگر از حوزه‌ها را بهبود ببخشند. اما از نگاهی دیگر این بازی‌ها میتوانند با مشکلات و آسیب‌های جدی همراه باشند. باتوجه به اینکه در دوران کرونا فعالیت‌های سرگرمی به شدت محدود شدند و بسیاری از خدماتی که به خانواده‌ها و نوجوانان داده میشود دچار وقفه‌ای حداقل 2 ساله شد، شیوع اختلالات اعتیاد به بازی‌های ویدئویی و شبکه‌های مجازی شدیدا افزایش یافت که در این مقاله سعی شده است به برخی سوالات در این حوزه پاسخ داده شود.
آیاختلال اعتیاد به بازی‌های ویدئویی واقعیت دارد ؟
بازی‌های ویدئویی و بالاخص آنهایی که در بستر اینترنت ( آنلاین ) ارائه می‌شوند به دلیل آنکه فضایی دوستانه و پرهیجان ایجاد میکنند و در برخی باعث شکل‌گیری اعضا با هم و تعامل آنها با هم می‌شوند بسیار لذت‌بخش هستند و جزء سرگرمی‌های محبوب به حساب می‌آیند. اما آیا میتوان گفت رفتارهای نرمالی که باعث ایجاد سرگمی و لذت می‌شوند مانند استفاده از اینترنت، بازی‌های ویدئویی، خرید اینترنتی و دیگر رفتارهای اینترنتی اعتیاد ایجاد میکنند ؟
سازمان بهداشت جهانی در جدیدترین نسخه از طبقه‌بندی جهانی بیماری‌ها ( ICD11 ) اختلال اعتیاد به بازی‌های ویدئویی را در زیر مجموعه اعتیادهای رفتاری پذیرفته و آن را اینگونه تعریف میکند:
“اختلال بازی کامپیوتری نوعی رفتار پایدار و عود کننده است که فرد مبتلادارای اختلال در کنترل بازی ( در شروع، تواتر، شدت، مدت زمان ) است و برای او اولویت رفتار بازی کردن تا جایی که بازی کردن را به تمامی علایق زندگی و فعالیت‌های روزانه ترجیح میدهد افرایش پیدا میکند . فرد با وجود عواقب و پیامدهای منفی به رفتار بازی کردن خود ادامه میدهد.شدت الگوی رفتاری به اندازه ای است که منجر به آسیب قابل توجهی در عملکرد فردی، خانوادگی، اجتماعی، آموزشی، شغلییا سایر زمینه های مهم شود.”
الگوی رفتاری فرد میتواند به صورت مزمن یا به صورت مقطعی و عود کننده باشد. در صورتی که فردی، برای 12 ماه از سال را دارای چنین الگوی رفتاری بود مبتلا به اختلال اعتیاد به بازی است. البته در صورتی که علایم بسیار شدید بود و همه علایم حضور داشت میتوان زودتر تشخیص گذاری کرد.
همچنین در دستنامه تشخیصی-آماری اختلالات روانپزشکی (DSM-5:TR) در متن خود به اختلال اعتیاد به بازی اینترنتی اشاره کرده است ولی بیان میکند به دلیل نیاز به شواهد بیشتر ملاک‌های تشخیصی این اختلال را در فصل سوم و در بخش اختلالاتی برای مطالعه بیشتر آورده است.
رویکرد دیگری نیز به اعتیاد وجود دارد که به رویکرد فراتشخیصی معروف است و بیان میکند هرچند هرنوع از اعتیاد چه به مواد و چه به رفتارهای لذت‌بخش مانند قمار، اینترنت و بازی‌های اینترنتی، خرید اینترنتی و مانند آنها ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد خود را دارند با این حال وجوه مشترک اعتیادها از تفاوت‌های آنها بیشتر است. اعتیاد به هرچیزی از جمله بازی‌های اینترنتی در بستری زیستی-روانی-اجتماعی شکل میگیرد و دارای ملاک‌های زیر است:
1.بارز بودن ( salience ) یعنی بازی ویدئویی به مهمترین فعالیت زندگی فرد تبدیل میشود و بخش عمده‌ای از افکار را به صورت اشتغال ذهنی و تحریف شناختی به خود اختصاص میدهد
2.تعدیل خلق ( mood modification ) یعنی افراد از بازی برای ایجاد احساس سرخوشی و لذت استفاده میکنند و یا برعکس بازی راهی است برای بی‌تفاوتی و فرار از تنش‌ها و اضطراب‌ها
3.تحمل ( tolerance ) یعنی فرایندی که فرد برای رسیدن به اثرات سرخوشی و لذتی که قبلا رفتار اعتیادی ( در اینجا بازی ویدئویی ) ایجاد میکرد مجبور است شدت و مدت زمان رفتار ( بازی) را افزایش دهد.
4.علائم ترک ( withdrawal ) یعنی فرد بعد از وابستگی درصورتی که از بازی کردن محروم شود یا نتواند به آن دسترسی داشته باشد علائم شناختی (مانند عدم تمرکز)، احساسات ( مانند بی‌قراری و تحریک پذیری) یا اثرات جسمی شدیدی را تجربه میکند.
5.تعارض ( conflict ) فردی که بازی‌های کامپیوتری وابسته میشود با محیط و افراد دیگر زندگی خودش دچار تعارض و درگیری میشود. این تعارضات میتواند بین‌فردی ( مانند دعوا و درگیری با اعضای خانواده و والدین) ، اختلالات در دیگر فعالیت‌های مهم زندگی ( مانند فعالیت‌های تحصیلی و افت تحصیلی )، اختلال در فعالیت‌های اجتماعی ( مانند تنهایی و انزوا ) باشد یا درون روانی باشد یعنی مثل احساس ذهنی ضعیف بودن و نداشتن کنترل بر زندگی و رفتار یا نگرانی و اضطراب به دلیل عقب افتادن در کارها و ضعیف بودن در عملکرد.
6.عود ( Relaps ) یعنی تمایل و وسوسه شدید به تکرار الگوی رفتاری خود یعنی بازی کردن بعد از دوره‌ای کوتاه پرهیز از بازی یا کنترل بازی کردن دارد که معمولا افراد با میزان و شدت بسیار بالاتری نسبت به مقدار اولیه به بازی کردن برمیگردند.
اعتیاد به بازی‌های اینترنتی چرا چگونه در نوجوانان و بزرگسالان ایجاد میشود ؟
با توجه به آنچه تا به اینجا به طور خلاصه مطرح شد، اعتیاد به بازی‌های ویدئویی یک اختلال واقعی با اثرات نامطلوب است. برسی‌های نوروسایکولوژی و عکس برداری‌های مغزی نشان میدهند که افراد حین انجام بازی‌های ویدئویی مناطقی از مغزشان فعال میشود که با شدت بسیار زیادی در هنگام مصرف مواد فعال میشود، در صورتی که فرد به بازی کردن به صورت اعتیادی با زمان زیاد ادامه دهد تغییراتی در مغز به شکل ساختاری و شیمیایی صورت میگیرد که رفتار بازی کردن را غیرقابل مدیریت و کنترل میکند و نوعی اجبار در رفتار اعتیادی شکل میگیرد درست مانند آنچه در مصرف مواد روانگردان بعد از مدتی ایجاد میشود. برای توضیح این موضوع که به چه دلیلی اعتیاد به این بازی‌ها ایجاد میشود مهمترین دلایل عبارتند ازمولفه‌های عصبی-زیستی که پیش‌تر توضیح داده شد، مولفه‌های شخصیتی( مانند صلاحیت اجتماعی پایین، عزت نفس پایین و افزایش احساس تنهایی، هوش هیجانی پایین، برخی مولفه‌های درون‌گرایی)، برخی اختلالات روانپزشکی مانند ( اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی، افسردگی، اختلالات اضطرابی )، محیط خانوادگی پرتنشو عوامل انگیزشی( برای مثال نوجوان در بازی عملکرد بسیار خوبی دارد و مورد تحسین همسالان و دیگران است) را نام برد.
آیا والدین همه بچه هایی که بازی کامپیوتری می کنند، باید نگران معتاد به بازی کامپیوتری شدن کودکشان باشند؟
حقیقت این است که در صورتی که والدین کنترل خوبی روی کودکان و نوجوانان خود داشته باشند و نوجوانان نیز دارای بهداشت روان خوبی باشند ( یعنی دارای اختلالات زمینه مانند نقص توجه-بیش‌فعالی، افسرگی، اختلالات اضطرابی و دیگر اختلالات )، مهارت‌های زندگی را به طور متوسط بلد باشند و عزت نفس و اعتماد به نفس بالایی برخوردار بوده و مهارت‌های اجتماعی بالایی داشته باشند، احتمال بسیار کمی وجود دارد نوجوانان به اختلالات اعتیادی از جمله اعتیاد به بازی اینترنتی پیدا کنند.
برای تشخیص و درمان اختلال اعتیاد به بازی باید چه کرد ؟
در زمانی که مسئله اعتیاد ایجاد میشود- از هرنوعی که میخواهد باشد-باید این اختلال را علامتی از مشکلات زیر بنایی مانند مشکل نوجوان در تنظیم هیجانات، اختلالات زیربنایی، مشکلات خانواده و تنش در محیط منزل، و یا سایر مسائلی است که فرد از آن رنج می‌برد بنابر این بهترین راه حل مراجعه یه یک روانشناس متخصص نوجوان است که در زمینه اعتیاد و رفتارهای اعتیادی نیز دارای تبحر و تخصص باشد. در این حالت ارزیابی جامعی از فرد صورت میگیرد که شامل مصاحبه تشخیصی با نوجوان و خانواده، انجام تست‌های تشخیصی، ارزیابی‌‌های پاراکیلینیکی مانند تهیه نقشه مغزی است و بر مبنای تشخیص و ازریابی متخصص طرح درمان متناسب با نیازهای فرد، ساختار خانواده، ساختار شخصیتی او طراحی و گسترش میابد. برای این منظور میتوان از گزینه‌های زیر استفاده برد:
- درمان شناختی-رفتاری یا CBT( با توجه به پروتکل 6 تا 12 هفته )
- درمان های چند وجهی توسط تیم درمانی
- خانواده درمانی
- واقعیت درمانی
- گروه درمانی
- درمان های دارویی روان پزشکی در صورت لزوم و بنا بر تشخیص روانپزشک
- استراتژی‌های آموزش روانی از جمله مهارت‌های زندگی
نویسنده؛ دکتر شهاب علیپور
درمانگرحیطه اعتیاد و نوجوان کلینیک روانشناسی حس زندگی
برای ارتباط با درمانگران کلینیک روانشناسی حس زندگی در غرب تهران با شماره های 09901813006 و 26740351-021 تماس بگیرید
