آشنایی با سامانه های تنظیم هیجان در شفقت

براساس نتایج پژوهش های مختلف سامانه های بنیادی مشترکی بین انسان و حیوانات وجود دارد که آگاهی از آنها می تواند به ما کمک کند تا بهتر بتوانیم درک کنیم که احساسات و تجربه های مرتبط با آنها نتیجه تکامل است و اینکه چرا شکل گرفته اند. بنابراین هیجانهایی مانند ترس، اضطراب، خشم و هیجانهای دیگر، نشان دهنده مشکل در ما نیستند بلکه بخشی از زندگی انسانی ما هستند که در گذشته به بقای اجدادمان و در امروز به بقای ما کمک می کنند و البته با روش های خاص خود، ذهن را سازماندهی می کنند.

در درمان متمرکز بر شفقت هیجان ها را بر اساس کارکرد تکاملی در سه دسته قرار می دهند و سه سامانه هیجانی برای آنها تعریف می شود؛

1- سامانه تهدید که شامل ترس، خشم و اضطراب می شود و کارکرد محافظت در برابر تهدید را بر عهده دارند.

2- سامانه کشاننده و سائق که شامل هیجانهایی است و ما را تحریک می کنند به دنبال اهداف و پاداش ها برویم.

3- سامانه امنیت که شامل هیجانهایی می شود و احساس امنیت ، آرامش و خوشبختی را برای ما به ارمغان می آورند.

سامانه تهدید و دفاع                                                           

      شاید تهدید، واژه­ای نرم و دوست داشتنی نباشد اما ارزش تکاملی دارد و به بقای اجدادمان و ما کمک کرده است و می کند. احساس تهدید و به دنبال آن جستجوی امنیت باعث شد نیکان ما از محیط باز به غارها پناه ببرند تا توسط حیوانات وحشی کشته نشوند و زنده بمانند، لباس را اختراع کردند تا از سرما مریض نشوند و نمیرند، از ترکیب آتش و آهن وسایل جنگی مختلف را اختراع کردند تا بوسیله آنها از خود محافظت کنند، از بیمه های مختلف برای در امان ماندن از ضرر و زیان خطر و انواع تهدیدهای احتمالی در امان بمانند، به دنبال دستیابی به بمب اتم هستیم تا در آینده از انواع تهدید پیشگیری کنیم و هزاران رفتار دیگر که مبنای آنها تهدید است و همه و همه برای فرار از تهدید و دفاع از موجودیت خودمان و زندگیمان انجام می شود.

  از نظر فیزیولوژی، وقتی ما دچار تهدید، ترس، استرس یا اضطراب می شویم (احساس خطر می کنیم)  سیستم آمیگدال[1] شروع به آزاد سازی آدرنالین و کورتیزول می کند و ترشح این هورمونها باعث بروز یکی از رفتارهای جنگ ، گریز و میخکوب شدن می شود که در زبان شفقت و شفقت به خود، جنگ معادل خود سرزنشگری، گریز معادل انزوا و میخکوب شدن معادل نشخوار ذهنی تعریف می شود.

این سیستم  شامل هیجانهایی مانند ترس ، اضطراب، نفرت و خشم می باشد که بر تهدیدهای ادارک شده متمرکز می کند و به شناسایی کردن و پاسخ دادن به عوامل آسیب رسان از طریق تشخیص سریع و فعال کردن سامانه هشدار کمک می کند

    پژوهش­ها حکایت از آن دارد که در مقایسه با اطلاعات مثبت، ذهن ما آمادگی بیشتری برای پردازش اطلاعات و خاطرات منفی دارد و حتی گاهی ممکن است تجربه های مثبت را بخاطر تجربه های منفی نادیده بگیریم و این از نظر تکاملی هم قابل توجیح و هم باارزش است، چون ما در دنیایی پر از آسیب و خطر زندگی می کنیم و هرگونه غفلت از هیجانات منفی و خطرات به ضررمان تمام می شود و حتی ممکن است موجب مرگ ما شود و این داستانی است که اجداد ما برای زنده ماندن و رسیدن به امروز با آن روبرو بوده اند. بنابراین می توان گفت که سامانه تهدید، وظیفه دفاع از ما را برای بقا و زنده ماندن برعهده دارد هر چند در انجام این وظیفه گاهی ما را دچار درد و بی لذتی می کند. شاید نکته جالب در مورد سامانه تهدید این باشد که اصولاً فکر نمی کند بلکه فقط عمل می کند و واکنش نشان می دهد چون بر مبنای تکاملی آموخته است که کار از محکم کاری عیب نمی کند و باید خطرات را پیش بینی و بیش برآورد کند.

  اکثر ما به جای لذت بردن از زندگی دائماً در حال رنج کشیدن، سختی کشیدن و تجربه درد هستیم. درد بخشی از سیستم طبیعی بدن است، درد برای ما کارکرد محافظتی دارد و به ما هشدار می دهد که مشکلی در حال رخ دادن است و الان نیاز داریم به آن توجه کنیم. توجه به درد یک فرایند تکاملی است که برای ایجاد امنیت و دوری از خطر طراحی شده است. البته فراموش نکیم که درد صرفاً جسمانی نیست و بسیاری از درد های انسان غیر جسمانی و روانی است.

به عنوان مثال اگر دوستی صمیمی نداشته باشیم و بدنمان هم سالم باشد باز هم از درد تنهایی رنج می بریم، اگر دوستی ما را ترک کند از درد تنهایی و دلتنگی رنج می بریم، اگر در جمعی نادیده گرفته شویم از درد تحقیر شدن رنج خواهیم برد و مثالهای بسیاری دیگری که می توان برای درد غیر جسمانی مطرح کرد.

کاردکرد اصلی سیستم تهدید، یافتن و انتخاب فوری تهدیدها و انتخاب پاسخ مناسب به آنها از بین پاسخ های ممکن است که گاهی ممکن است باعث رفتارهای برانگیخته؛ مانند اضطراب، خشم و بیزاری در ما شود. هر کدام از این علایم می توانند بر وجود یک خطر دلالت داشته باشند و این یعنی اینکه یک عامل خطرناک، سیستم ما را تهدید می کند و خطری در راه است بنابراین بدن باید فعال شده و از خود در برابر مهاجم دفاع کند. در این وضعیت توجه، تمرکز، تفکر، رفتار، هیجان، انگیزش و تصورات ذهنی بر تهدید متمرکز می شوند تا بتوانند مجدداً تهدید را شناسایی و رفع کنند.

به خاطر داشته باشید که برای فعال شدن سامانه تهدید حتماً نیازی به وجود خطر در دنیای واقعی نیست و از طریق خیال پردازی، تصویر سازی و نشخوار ذهنی مغز جدید، حتی در نبود خطر می توانیم این سامانه را فعال نگه داریم و این ارزش تکاملی دارد یعنی اینکه حتما قرار نیست ما یک خطر را تجربه کنیم تا سیستم دفاعی بدنمان فعال شود همین که احساس کنیم فلان اتفاق در حال رخ دادن است و  برای سلامت ما می تواند خطرآفرین باشد سیستم تهدید فعال شده و سعی می کند با دفع خطر از ما محافظت کند.

سامانه تهدید و دفاع در همه پستانداران و جانوران مشاهده شده است مثلاً همه جانداران و حیوانات برای محافظت از خود و فرزندان رفتارهای مشترکی را نشان می دهند. بعبارتی ذهن ما پر از الگوریتم های تکامل یافته ای برای محافظت از خود و نوادگانمان است( به تصویر زیر دقت کنید).

همچنین جانداران مختلف در بدو تولد رفتارهای محافظتی را از خود بروز می دهند که هیجگاه آنها را آموزش ندیده اند، رفتارهایی که باعث زنده ماندنشان می شود و بقاء­شان را تضمین می کند.

نکته مهم این است که اگر سامانه تهدید با  سامانه­های دیگر (سائق و تهدید) هماهنگ باشد باعث آگاه شدن از تهدیدها و موانع ناکام کننده می شود و کمک می کند زندگی در جهت مطلوب حفظ شود ولی نباید اجازه دهیم که بدن زمان زیادی را در حالت تهدید باقی بماند چون این سامانه ذاتاً انرژی روانی زیادی را به خود اختصاص می دهد.

سامانه سائق (سائقی-تهیجی)

      فعالیت سامانه تهدید به تنهایی فقط بقای ما را تامین می کند و ما برای رشد و پیشرفت به منابع دیگری همچون آب، غذا، امنیت، جایگاه اجتماعی، آرامش و پناگاه هم نیاز داریم. تلاش برای رسیدن به همه اینها و احساسهایی مانند میل جنسی، قدرت طلبی و شهرت طلبی به فعالیت سامانه سائق مربوط می شود که به آن سامانه کشاننده هم گفته می شود.

 سامانه سائق با ایجاد کردن احساسات مثبت به ما کمک می کند برای رسیدن به امکاناتی که باعث زنده ماندن و خوشحال بودن ما می شوند تلاش کنیم. این سامانه از طریق هورمونهای مغزی (دوپامین) ما را برای دنبال کردن و کلید کردن روی اهداف تحریک می کند هرچند گاهی اوقات ممکن است اهداف انتخاب و دنبال شده مثبت نباشند و در نهایب باعث آسیب به فرد شوند.

فعالیت این سیستم گاهی اوقات دچار بیش فعالی می شود و ممکن است رفتارهای رقابتی و کمال گرایی افراطی در فرد بروز کند و البته نباید انتهای دیگر پیوستار یعنی اهمالکاری را هم نادیده گرفت، یعنی اگر سیستم سائق کمتر از حد نرمال فعالیت داشته باشد فرد را دچار بی حالی، بی برنامگی و اهمالکاری می کند و ممکن است نشانه هایی مانند افسردگی در فرد مشاهده شود.

اگر سیستم سائق با دو سیستم هیجانی دیگر بدن هماهنگ شود می تواند ما را به سمت اهداف مهم زندگیمان هدایت کرده و انگیزه لازم را برای ما فراهم کند

سامانه امنیت (سیستم تسکین دهنده و رضایت)

            سامانه امنیت، همانگونه که از نامش پیداست با احساس آرامش، امنیت، پذیرش، مهربانی و پیوندجویی همراه می باشد و زمانی فعال می شود که هدفی برای دنبال کردن و تهدیدی برای دفاع کردن وجود نداشته باشد.

 بعبارتی می­توان گفت این سامانه ( امنیت) زمانی فعال است که رضایت نسبی از شرایط موجود زندگی وجود داشته باشد. رضایت یعنی نوعی شاد بودن و داشتن امنیت در شرایط کنونی زندگی، افراد در این حالت برای رسیدن به چیزی تلاش نمی کنند و دارای آرامش درونی می باشند.

 سامانه امنیت با ترشح اکسی توسین و اندروفین ها فعال می شود که باعث کاهش استرس و ایجاد حس های خوب در فرد می شوند و باعث می شود فرد آرامش جسمی و روحی بیشتری را تجربه کند و گرایش بیشتری به نوع دوستی، خود دوست داری و مکاشفه داشته باشد و همچنین ترشح این هورمونها  باعث آرامش و امنیت اجتماعی ( احساس محبوبیت، مورد پذیرش بودن و امنیت در حضور دیگران) در فرد می شود.

  البته نباید فراموش کرد که در درمان متمرکز بر شفقت، بین جستجوی امنیت و احساس امنیت تفاوت وجود دارد زیرا جستجوی امنیت با سامانه تهدید در ارتباط است و معمولا برای جلوگیری از بروز هرگونه تهدیدی فعال می شود اما احساس امنیت یک حالت ذهنی می باشد که به افراد حس امنیت، آرامش و صلح را القاء می کند ( جستجوی امنیت مربوط به فعالیت سیستم هیجانی تهدید- دفاع است و احساس امنیت مربوط به فعالیت سیستم هیجانی امنیت، آرامش و تسکین است.

در مجموع سامانه امنیت بین سامانه های تهدید و سائق توازن برقرار کرده و به ما کمک می کند تا گشوده تر، مهربان تر و عمیق تر به زندگی نگاه کنیم.

در واقع آنچه را که شفقت انجام می دهد فعال کردن سامانه امنیت برای روبرو شدن با تهدیدهای واقعی و ذهنی است.

[1] – وظیفه این سامانه شناسایی سریع تهدید و انتخاب بهترین و شاید در دسترس­ترین پاسخ است. تهدیدی که ممکن است خودمان یا دیگران را  هدف گرفته باشد.

برای ثبت نام در کارگاه درمان متمرکز بر شفقت با تدریس دکتر سعید حیدری با ما همراه باشید. حس زندگی